Chúng ta cần bói toán như một phương thức xoa dịu
nỗi khát khao biết trước tương lai, và trấn an những bất định trong
tâm tưởng.
Như mọi hình thức bói toán, chiêm tinh học đưa ra các dự báo quá
chung chung, nên nhiều người cho là chính xác. Năm 1992, nhà vật lý
Geoffrey Dean đã đúc kết ra 10 nguyên lý và 26 kỹ thuật dự báo của
các nhà chiêm tinh. Dưới đây là một số kỹ thuật thường gặp
nhất.
1. Hiệu ứng Barnum, hay việc người ta rất dễ dàng tiếp nhận những
thông báo mơ hồ, chung chung. Hiệu ứng này được đặt tên theo các
màn xiếc của P.T. Barnum. Năm 1949, một giáo sư tâm lý đưa ra một
mô tả nhân cách tổng quát đến mức mọi sinh viên đều nhận đó là của
chính mình, kiểu như: “Bạn có xu hướng phê phán bản thân” hay “bạn
thích một chút thay đổi”. Thông báo Barnum càng được thừa nhận khi:
1) Ngắn gọn, tổng quát, dễ được chấp nhận và được cho là chỉ đúng
với bạn, 2) Là những điều dễ ưa, phù hợp với nhân cách bạn, tránh
những thông báo khó chịu kiểu như: “Bạn không phải là người suy
nghĩ độc lập”, 3) Đối tượng ngây thơ và dễ thay đổi.
2. Đọc nguội (cold reading), hay vai trò của ngôn ngữ cơ thể. Đầu
thế kỷ 20 tại Berlin, chú ngựa Hans thông minh biết lựa theo phản
ứng của người đối diện (nhướn mày, nhăn trán, hít vào hay thở nhẹ
ra, vươn hay so vai…) để làm toán. Ngựa còn biết, thì tại sao thày
bói lại không? Không chỉ các thầy bói, mà giới đồng cốt cũng rất
thạo “kỹ thuật lấy tin” này.
3. Hiệu ứng Tiến sĩ Fox, hay chúng ta bị lừa bằng khoa học và sự
hài hước. Khi cảm thấy ở trong một môi trường giàu trí tuệ, và tin
rằng đang được nghe một người am hiểu vấn đề nói, ta sẽ thỏa mãn mà
không để ý rằng, thực ra quan điểm đó chưa hẳn đã đúng. Năm 1947,
ba nhà giáo dùng một người đóng vai “tiến sĩ Fox” thuyết giảng về
Lý thuyết trò chơi trong toán học, ứng dụng trong giảng dạy vật lý
trước 55 nhà tâm thần học, tâm lý học, giảng viên, quan chức trường
phổ thông và nhà hoạt động xã hội. Khi điền phiếu thăm dò, 42 người
cho rằng, bài giảng được tổ chức tốt, nhiều minh họa và kích thích
tư duy. Hầu hết cử tọa đều muốn nghe thêm về chủ đề này. Không ai
biết đó chỉ là một trò lừa gạt.
4. Hiệu ứng vầng hào quang, hay tầm quan trọng của ấn tượng ban
đầu. Ta có xu hướng tin tưởng những thầy bói có tính cách nồng
nhiệt hơn lạnh lùng, tự chủ hơn thiếu tự chủ, áo quần tươm tất hơn
ăn mặc cẩu thả, ưa nhìn hơn kém hình thức… Giới bói toán thuộc nằm
lòng quy tắc này!
5. Tương quan ảo, hay tin tưởng là sẽ thấy. Đây là quy luật vàng
của tâm lý học: Ta sẽ thấy cái mà ta muốn thấy. Từ vô số sự kiện đã
xảy ra trong đời, ta nhất định nhặt được một sự kiện phù hợp với dự
báo của ông thầy bói mà ta ưa thích.
6. Tính không sai lầm, hay vì sao thày bói không thể sai. Dự báo
thì đã quá chung chung nên khó có thể sai lầm. Nếu sai thì thầy bói
cũng có cách biện minh, đơn giản nhất là thừa nhận chưa hiểu hết
thiên cơ. Ai mà không mắc sai lầm và ai có thể hiểu hết thiên
cơ?
7. Hiệu ứng giả dược (placebo), hay nó sẽ tốt nếu ta nghĩ rằng nó
tốt đối với ta. Rất ít người đi xem bói mà lại hy vọng thầy bói nói
sai. Cái ước vọng muốn tin là một vũ khí lợi hại đối với thầy bói.
Khi họ bói sai, ta sẵn sàng cung cấp những ám hiệu để giúp họ hiệu
chỉnh.
8. Hiệu ứng người phục vụ khách hàng, hay buộc khách hàng phù hợp
với dự báo. Điều này thực ra dễ dàng hơn ta nghĩ nhiều. Người phục
vụ khách sạn có định kiến một vị khách sẽ cho ít tiền boa, thế là
anh ta phục vụ không ra gì, kết quả là tiền boa ít thật. Anh ta cho
đó là kết quả tiên tri, mà không nghĩ rằng đó chỉ là hệ quả của sự
phục vụ tồi.
9. Ký ức chọn lọc, hay chỉ nhớ những gì muốn nhớ. Khi thầy bói đưa
ra hai dự báo đúng và tám dự báo sai, ta say sưa kể cho mọi người
nghe về hai dự báo “đúng một cách kỳ lạ”, mà quên mất rằng, độ
chính xác chỉ là 20%! Trên thực tế, nhiều khi đoán mò cũng đạt độ
chính xác tới 50% (thắng hay thua, trai hay gái…), thậm chí 70%
(thời tiết ngày mai giống hôm nay).
10. Hiệu ứng mong ước, hay dự báo càng đẹp thì càng dễ được chấp
nhận. Giới bói toán hiểu rõ điều này nên các dự báo thường là dễ
chịu. Và sự xu nịnh sẽ đưa ta tới bất cứ đâu. Khi có ai tuyên bố ta
tài giỏi, thông minh, sáng tạo, giàu trí tuệ, nhạy cảm, giao thiệp
rộng, thăng tiến ào ào và sẽ giàu to, ta tức khắc xem đó là một nhà
tiên tri thấu hiểu huyền cơ!
Cũng không nên quên một kỹ thuật thô sơ nhưng hữu dụng, đó là đọc
nóng (hot reading). Nó thô sơ đến mức không được Dean nhắc tới. Vừa
gặp bạn, ông thầy bói đã nói ngay rằng ông quá mệt do đã xem cho
quá nhiều người nên hẹn bạn vào tuần sau. Đúng hẹn bạn tới và ông
ta liền kể vanh vách những thông tin cơ bản về bạn như họ tên, cơ
quan, hoàn cảnh gia đình… Bạn choáng váng trước "tài nghệ" siêu
phàm và sau đó tin theo tất cả những gì thầy nói, mà không hề biết
rằng, lần trước thám tử của thầy đã kín đáo bám theo bạn. Chỉ cần
hỏi người bán nước trước cửa nhà bạn cũng đã có đủ những thông tin
cần thiết!
Và như vậy, theo bạn, bói toán có cần phải chính xác
không?